Woggaa kuma kudha lama dura ilmi namaa iddoo tokkoo gara iddoo biraatti socho’uun adamsuuni fi firii mukaa (akka goraa fa’a) nyaachuun jiraata jedhu qorattoonni Seenaa. Mana keessa otoo hin ta’in holqa keessa jiraata jedhu qorattoonni Arkiyoolojii. Yeroo kana dhagaa fi sibiila gargaraa qaruun adamuu fi waa muruuf fayyadamuu malee daldallii fi wonti hedduun amma nu ittiin jiraannu hin turre.
Qaroomni durii jalqaba naannoo fi jidduu laga Ifraaxasii fi Tigrisitti (biyya yeroo ammaa Iraaq jedhamtu, haga tokko ammoo Syria, Iran, fi Turki ammaa dabalattuu)tti jalqabe. Naannoon kun Mesopotamia jedhama. Mesopotamia jechi jedhu hiika ‘laggeen jidduu’ jedhu qaba. Ilmi namaa iddoo gara iddoo jooruun adamuu fi firi guurachuu dhiisuun laga Ifraaxisi fi Tigrisitti fayyadamee sanyii miidhaanii akka qamadii, garbuu fi akkasumas shunkurtii fa’a qotee, kununsee, funaanee, itti fayyadamuu kan eegale achitti jedhu qorattoonni. Beyladas, dura sareen jalqabee, hoolaa, re’ee, booyyee fi loon madaqsuun horsisuu achitti jalqabame.
Kana hordofee, adamuuf asii achi deemuun waan hafeef, gamaa fi gamana laggeen lamaan kanaatti magaalota jalqabaa (Ur, Uruk, Babylon, Akkad, Ashur, Nimrud) jedhaman ijaaran. Magaalotni kunis iddoo sirni bulchiinsaa fi qaroomni biroo itti eegale ta’an.
Mesopotamia keessa bulchiinsota mootiin bulan (Sumerian, Akkadian, Assyrian, Babylon) jedhamantu ture. Mesopotamian lafa sirna barreeffama jalqabaa dhagaa erga irrati barreeffamee booda gogu irratti (Cuneiform), akkasumas seerri jalqabaa (kan mootiin Hamurabi baase), Astironomii, fi haalli yeroo ittiin laakkofnu, kan torban guyyaa torba qabu, guyyaan sa’aa 24 qabu, sa’aan daqiiqaa 60 qabu, daqiiqaan sekondii 60 qabaatu kun hala saniin laakkayuun itti jalqabameedha. Bidirus, ‘wheel’ (martoo goommaas) fi waan biroo heddus tolchan. Akkasumas, gochi daldalaaf bu’uura ta’e kan meeshaa (mi’a) qaban tokko mi’a biraatiin jijjiruu achitti eegale. Wontonni kun egaa waan yeroo muraasatti ta’e otoo hin ta’in, jijjiirama jaarraa heddu keessatti muldhateedha. Kunis woggaa kuma afurii hanga woggaa kuma kudhan hardhaa jidduu jechuudha.
Mesopotamia booda fi yeroo isaan qarooma irra jiran qaroomni nannoo biraattis eegalaa ture. Qaroomni Masrii (Egypt) kan laga Naayil irratti hunda’e, Qarooma Sulula Hindi (Indus Valley Civilization), Qarooma Chaayinaa, Maayaa, Inkus, akkasuma Qaroomaa Girikii, Qarooma fi Impaayera Roomaa, Qarooma Nubia, Qarooma Aksum faati ammoo boda irra dhufan. Haalli qarooma tokko bira jiru isa kaan bira hin jiru. Mi’in qarooma tokko bira baldhinnaan jiru isa kan biraa bira hin jiru. Kanaaf, mi’a woljijjiruun naannoo muraasatti jalqabe babaldhachuun naannoo fagoo irraa wolitti dhufuun mi’a naannoo isaanii hin jirre woljijjiruu itti fuufan. Kun ammoo daandii daldalaa gara garaa uume.
Daandii daldalaa turan keessaa inni ijoon tokko daandii ittin carqii uffata hodhaniin (Silk)— kan rammoo baala nyaachisuun irraa wolitti qaban— (Silk) kana geejjibsiisuuf deemamaa turedha. Innis “Silk Road” jedhama. Yeroo san ‘Silk’ kana tolchuu kan danda’u Chaayinoota (Han Dynasty) waan ta’aniif, isaan irraa gara Masrii fi Mesopotamia fiduuf dandiileen irra deemamaa turan (Silk Road) jedhamu. Booda daldalli midhaan, mi’eessituu garagaraa, fi dhagaalee qaalii (precious stones) fa’aan itti fuufa.
Impayeeronni garagaraa fi mootileen gara garaa yeroo ka’an daandileen mi’a kana wol-keessa geejjibsiisan to’annoo jalatti kufuun daandilee daldalaa kana keessa darbuun ulfaataa ta’e. Kanaaf, garbaaf galaana irra bidiruun deemuun wolitti daldaluun jalqabamee, itti fuufe. Bidiruu irraan daldalli akka dammaa, worqii, carqii, midhaanii fi akkasuma booda irra ammoo garbaa (slave) jalqabamee, itti fuufa. Impaayerri tokko isa kan kuffisaa deemuun galaanaa fi garba irraan wolitti daldaluun, akkasumas woldorgommi keessa seenuun daldalli bishaan irraa akka itti fuufuu fi jabaatu godhe. Kun ammoo qarqara galaanaa impaayeroota kanaatti mi’a fidan buusuu fi kan ofii barbaadan achi fe’achuuf akka balballi galaanaa (seaport) jiraatu godhe.